نویسنده: جعفر شیرعلی‌نیا

جعفر شیرعلی‌نیا، پژوهشگر حوزهٔ جنگ ایران و عراق، از سال ۱۳۹۶، شروع به انتشار یادداشت‌هایی دربارهٔ تاریخ جنگ ایران و عراق در کانال تلگرامی خود نموده است. این کتاب، تدوینی از یادداشت‌های نگاشته شده در این کانال است.
کتاب «نکته‌های تاریخی» مجوز نشر نگرفته، و توسط نویسنده در فضای مجازی منتشر شده است (این آدرس)

توضیح مختصر فصول کتاب، به نقل از مقدمه:

🔸 فصل اول با عنوان روایت‌های خطرناک پیرامون روایت‌های جنگ است و آسیب‌شناسی آن و همچنین نگاهی نقادانه به آنچه در روایت تاریخ جنگ جریان دارد.

🔸 فصل دوم، «جنگ طولانی»، یادداشت‌هایی است درباره‌ی دو مقطع مهم جنگ؛ یکی شروع آن و دیگری مقطع مهم تصمیم‌گیری برای ادامه‌ی جنگ پس از فتح خرمشهر.

🔸 فصل سوم «جنگ تلخ» نام دارد و مروری بر لحظه‌های سخت و تلخ چند عملیات جنگ است.

🔸 فصل چهارم با نام چالش فرماندهی، نقد فرایند فرماندهی جنگ است؛ از فرماندهی عالی جنگ گرفته تا فرماندهی در ارتش و سپاه و اختلاف آن‌ها در سال‌های جنگ.

🔸 فصل پنجم با عنوان «سایه‌ی سیاست» نگاهی است به تأثیر مسائل سیاسی داخلی بر جنگ.

🔸 فصل ششم روایت عملکرد ضعیف دستگاه سیاست خارجی ایران در جنگ است و «دیپلماسی در حاشیه» نامیده شده است.

🔸 فصل هفتم به مقطع پایان جنگ و پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ می‌پردازد؛ مقطعی که آیت الله خمینی با تعبیر «جام زهر» آن را برای همیشه به یک مقطع پرابهام و پرسؤال تبدیل کرد.

🔸 فصل هشتم هم راهنمای مطالعه‌ی جنگ در منابع فارسی است.

🔹 فهرست کتاب را می‌توانید در ادامه می‌بینید:

متن کتاب در کانال تلگرام نویسنده، یا از طریق لینک زیر در دسترس است. توضیحات نویسنده در مورد هزینهٔ کتاب را مطالعه کنید.

منبع: این آدرس

کتاب «زنان ایرانی و جنسیت در جنگ ایران و عراق» به زبان انگلیسی از سوی نشریه‌ی دانشگاه سیراکیوز در ایالات متحده آمریکا به چاپ رسیده است. محمد فرزانه؛ نویسنده کتاب، متولد 1346 در اهواز و استاد تاریخ ایران دانشگاه نورث ایسترن ایلینوی در شیکاگو است. این کتاب در 12 فصل، نقش زنان ایرانی در دفاع مقدس را تاریخ‌نگاری کرده و به مسأله جنسیت در جنگ می‌پردازد.

بخش اعظم این کتاب مربوط به تجزیه و تحلیل تاریخی شرکت زنان و تغییر در ماهیت جنسیتی قشری از زنان ایرانی است که تا پیش از انقلاب 1357، جامعه مدنی به اقشار آن‌ها وارد نشده بود و جنگ آن‌ را محقق کرد. مهم‌بودن این کتاب از لحاظ علمی، یکی از نقاط قوت آن است. نویسنده برای توضیح جامع، مثال‌های واقعی از اتفاقات و شخصیت‌های واقعی در شرایط خاص می‌آورد.
«همسایگی خصمانه»،«زنان ایران (۱۹۲۵-۱۹۸۰ میلادی)»،«زنان خرمشهر و آبادان»،«زنان دولتی»،«ایثارگری در پایگاه منزل»، «شراکت زنان در مکان‌های غیر عادی»، «زنان اسیر جنگی»، «زنان بدون مرد»، «ادامه جنگ، چهل سال بعد از شروع»، «زنان ایرانی و جنسیت از زمان خاتمه جنگ» به انضمام یک دیباچه و یک خاتمه، فصل‌های دوازده‌گانه این کتاب را شامل می‌شوند.

در ادامه، می‌توانید گفتگویی را با نویسندهٔ کتاب در مورد محتوای این کتاب بشنوید. این گفتگو توسط گردانندگان کانال تلگرامی «روایت‌های عصر چهارشنبه» صورت گرفته است. (منبع: این آدرس)

نویسنده: جعفر شیرعلی‌نیا، انتشارات سایان

در این دایرةالمعارف، در کنار توضیحات مفصل وقایع جنگ، حدود ۱۰۰۰ عکس، ۲۰۰ نقشه از موقعیت‌های عملیاتی، و ۴۰ جدول و نمودار آماری (تعداد سربازان و فرماندهان، شمار کشته‌شدگان، آمار اسیران و جانبازان، و …) نیز گرد آمده است.

در تدوین متن این کتاب از منابع مکتوب و همچنین از مصاحبه با سی نفر از فرماندهان و مسئولان جنگ بهره گرفته شده است.

توضیحی مختصر از نویسندهٔ کتاب را در مورد این کتاب در ویدئوی زیر ببینید:

انتشارات «روایت فتح»

معرفی مجموعه به نقل از مقدمه کتاب‌ها:

«روزگاران» عنوان کتاب‌هایی است که بنا دارد تصویرهایی از سال‌های جنگ را در قالب خاطره‌های بازنویسی شده، برای آن‌ها که آن سال‌ها را ندیده‌اند، نشان بدهد. این مجموعه راهی است به سرزمینی نسبتاً بکر میان تاریخ و ادبیات، میان واقعه‌ها و بازگفته‌ها. خوانشان تنها یادآوری است، یادآوری این نکته که آن روزها بوده‌اند و آن واقعه‌ها رخ داده‌اند؛ نه در سال‌ها و جاهای دور، در همین نزدیکی.

بعضی از عنوان‌های این مجموعهٔ ۲۲ جلدی:

• کتاب پرستاران
• کتاب از سفر برگشتگان
• کتاب خونین‌شهر
• کتاب غواصان
• کتاب پزشکان
• کتاب اسارت
• کتاب نفت
• کتاب خلیج فارس

نویسنده: فریبا نظری

برمبنای یک سری رخدادها و پدیده‌های مشترک، مفاهیم و واژه‌هایی در جوامع مختلف بوجود آمده‌اند. وقتی سربازی در جنگ به اسارت گرفته می‌شود، به او اسیر می‌گویند. یاوقتی در میدان نبرد زخمی می‌شود، به وی مجروح جنگی گفته می‌شود.
گفتمان رسمی متولیان آن جوامع ضمن پاسداشت فداکاری این افراد، آنان را شایسته‌ی زندگی عزت‌‌مندانه با رفاه و آسایش می‌دانند. به‌ویژه که این افراد بخشی از سلامت جسم و روان خود و نیز آرامش و توانمندی اداره‌ی زیست شخصی و اجتماعی خود را در راه وطن و آرمان‌های ملی ازدست داده‌اند.

پس‌از انقلاب سال ۱۳۵۷، واژگان و مفاهیم جدیدی خلق شدند که باوجود تلاش بر حفظ اشتراک معنایی با سایر کشورها؛ یک ویژگی متمایز از واژگان مترادف خود در جوامع دیگر دارند و این ویژگی، تقدس‌نمایی و بار ایدئولوژیک آن‌هاست. واژگانی که با تأکید بر هاله‌ی تقدس؛ بسیاری از شرایط عینی و مشکلات زیست شخصی و اجتماعی بازماندگان جنگ هشت ساله‌ی ایران و عراق را در استتار قرارداده و یا شناخت و تعریف ناقصی از این افراد به جامعه منتقل کرده است. این گفتمان مقدس‌سازی بازماندگان جنگ در ایران، متأثر از گفتمان ایدئولوژیک رسمی جمهوری اسلامی است که در چهاردهه‌ی گذشته درحال تغییر مستمر در چارچوب مناسبات قدرت است. گفتمانی که از زبان به‌عنوان ابزار نوزایی مفاهیم و واژگان بهره می‌برد.

یک گروه ویژه از بازماندگان جنگ، مجروحان اعصاب‌وروان هستند که با عناوین مقدس جانباز و شهیدزنده احاطه شده‌ و شوربختانه از تکریم واقعی در زندگی محروم مانده‌ و درمعرض انواع آسیب‌ها قراردارند.

اما مجروح اعصاب و روان کیست؟

1. گروهی که به دلیل موج انفجار، به بخشی از ساختار مغزی آن­ها آسیب وارد شده و از بیماری اعصاب و روان رنج می‌برند.
2. کسانی که در دوران جنگ یا پس‌از آن به ­مرور زمان و افزایش سن، به بیماری ‏PTSD (اختلال استرس پس از حادثه) مبتلا می‌شوند، زیرا دیدن و یادآوری حوادث تلخ جنگی بر روان آن­ها تاثیر گذاشته و همچنان پس از سال‌­ها با آن دست به‌گریبان‌ هستند.
3. رزمندگانی که فعالیت‌­های رزمی سخت و دشوار (مانند توپخانه یا آرپی­‌جی) داشتند و به ­دلیل صدای بلند سلاح‌های پرتابی، سیستم شنوایی و عصبی آنها دچار آسیب شده است.
4. مجروحینی که قطع عضو یا دچار ضایعه‌ی نخاعی شده اند و ازبسیاری امکانات محروم و همین امر آن­‌ها را در خانه منزوی کرده و به مرور زمان برای آن­ها اختلالات روان ایجاد کرده است.
 مجروحی که دچار آسیب بدنی شده را شاید ‏بتوان به حالت عادی بازگرداند یا مداوا کرد، اما مصدوم اعصاب و روان هرگز به طور کامل مداوا نمی‌‏شود. آنها همیشه در مرز سلامت و اختلال آن قرار دارند.

بر اساس آمار سال ۱۳۹۷ بنیاد شهید، در کشور ۴۳ هزار مجروح اعصاب و روان داریم که ۷ هزار و ۲۰۰ نفر از آنان بیمار شدید روان­پزشکی هستند که به مراقبت‌­های بهداشتی ویژه نیاز دارند. اگر تعداد مجروحان اعصاب و روان شناسایی نشده و خانواده‌هایشان را نیز لحاظ کنیم، با جامعه‌ای چند ده هزار نفری مواجه‌ایم که آسیب‌­ها و معضلات خاص خود را دارند( ایرنا، ۱۴۰۱).

برخی‌از مشکلات مجروحین اعصاب و روان و خانواده‌های شان عبارتنداز:
۱- نداشتن مدارک کافی مجروحیت برای اخذ درصد جانبازی و تسهیلات از سازمان متولی
۲- نداشتن اشتغال به دلیل نوع جراحت
۳- فقر شدید به‌دنبال نداشتن اشتغال 
۴- نداشتن تسهیلات درمانی کافی
۵- نداشتن مسکن
۶- مصرف داروهای زیاد
۷- نیاز به بستری ادواری در آسایشگاه
۸- احتمال ابتلای همسر و فرزندان به اختلال استرس پس‌از سانحه‌ی ثانویه و اختلالات سلامت روان 
۹- افزایش سوءمصرف مواد مخدر و روانگردان، خشونت خانگی، ترک منزل، خودکشی
۱۰- داشتن زیست ناآرام و آشفته‌ی خانوادگی 
۱۱- مسئولیت مضاعف همسر و فرزندان
۱۲- نبود شرایط حضور این مجروحان و خانواده‌های شان در مراکز و وسایل عمومی به دلیل نوع جراحت
۱۳- نداشتن رابطه‌ی عاطفی و جنسی مجروحان با همسرانشان به دلیل نوع جراحت، مصرف داروها یا سوءمصرف مواد
۱۴- نداشتن رابطه‌ی عاطفی مناسب آنان با فرزندان، خویشاوندان و همسایگان

مجروحان اعصاب و روان با زبانی مقدس‌سازی شده در طرد کامل؛ روزگار را با درد و آسیب سپری می‌کنند.
آنان به واقع ابژه‌های طردشده‌ی گفتمان تقدس‌نمایی هستند که با عناوین مقدس در فرآیندی بظاهر خوشایند و محترمانه در تصادم گفتمان رسمی با لایه‌های گفتمان سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی؛ به چنبره‌ی مکانیسم‌ طرد دچار شده‌ و از یک زندگی معمولی همراه‌با عزت و رفاه و جبران آن‌چه ازکف داده‌اند، محروم گشته‌اند. 

پ.ن: این طردشدگی، پیامدهای آسیب‌زای گسترده‌ای برای خانواده‌های این گروه از بازماندگان جنگ و جامعه دارد که در مجال دیگری بدان پرداخته می‌شود.

منبع: کانال تلگرامی جامعه‌شناسی گروه‌های اجتماعی

دبیر مجموعه: حوراء الحسن

چه بر مردم عراق در خلال جنگ هشت‌ساله با ایران گذشت؟ این جنگ چه جایگاهی در حافظه‌ی جمعی عراقی‌ها دارد و چگونه به یاد آورده می‌شود؟ روشنفکران عراقی چقدر در تولید پروپاگاندای دولتی مشارکت کردند و نقش خود را چگونه ارزیابی می‌کنند؟ وضعیت زنان عراقی دچار چه تحولاتی شد؟ کیفیت آثاری که تحت نظارت دولت بعث در زمینه‌ی جنگ پدید آمد چگونه بود؟ در این آثار مفاهیمی نظیر شهادت، ایثار، مهر میهن، وظیفه‌ی شرعی و «دشمن» چگونه ساخته و پرداخته شدند؟ آیا راه‌هایی برای مقاومت در برابر ادبیات غالب حکومتی وجود داشت؟ تجربه‌ی انسانی از جنگ در آن‌سوی مرزها چگونه بود؟
این مجموعه به بر برخی از مهم‌ترین آثار پژوهشی درباره‌ی تجربه‌ی جنگ در عراق زیر سلطه‌ی صدام حسین می‌پردازد، روایت‌هایی که شاید برای خواننده‌‌ای که با یک‌سوی ماجرا آشنا بوده شگفت‌انگیز باشد.

از این مجموعه، می‌توان به مقالات زیر اشاره کرد:

– جنگ همچون شیوه ی حکومتگری (این آدرس)

-وادی نسیان؛ ‌خاطرات عراق از جنگ با ایران (این آدرس)

-بخت النصرِ ذوالفقار به دست: عناصر ایدئولوژی بعثی (این آدرس)

-زنان در طول جنگ؛کار بیش، غم بیش و تبعیض بیش‌تر (این آدرس)

-اگر مادران طرفدار جنگ باشند، پس چه کسی مخالف است؟ (این آدرس)

کل مطالب مجموعه را در این آدرس ببینید.

مطالب این مجموعه را می‌توانید به صورت یک فایل PDF از این آدرس دریافت نمایید.

نویسنده: جعفر شیرعلی نیا

ایرانی‌ها خرمشهر را آزاد کرده بودند و خودشان را در اوج قدرت می‌دیدند. وقتی اسرائیل در سال ۱۳۶۱ به جنوب لبنان حمله کرد، آنها نیروی نظامی به سوریه فرستادند تا با صهیونیست‌ها بجنگند. یک شرط عجیب هم به شرایط‌شان برای پایان دادن به جنگ با صدام اضافه کردند، شرط این بود که عراق باید راهی زمینی برای عبور نیروهای زمینی و زرهی ایران برای رسیدن به جبهه‌ی جنگ با صهیونیست‌ها بدهد. در این فایل پی دی اف نکاتی از این ماجرا می‌خوانید که شاید تا حالا نشنیده باشید.

منبع: کانال تلگرامی اتاق آینده/ شیرعلی‌نیا

«خون شهیدان ما این‌جا را مقدس کرده است».

رسانه‌ها از برکات جنگ می‌گفتند و این‌که: «جوهر اصیل عراقی‌ها جز در گرفتاری‌ها ظاهر نمی‌گردد.» و «جنگ سبب شده است که مفاهیم متعالی از خانه و مدرسه گرفته تا کارخانه و پشت جبهه، ریشه بدواند و تعداد بی‌شماری از انسان‌های متعالی را پرورش دهد.»

علاوه بر رسانه‌های عراقی، رگه‌های معنویت در سخنان صدام هم پررنگ بود. در پیامی به مناسبت آزادی فاو در اواخر جنگ نوشت: «از طرف همه‌ی مردم شریف، خدا را سپاسگزارم و سجده‌ی شکر به جای می‌آورم. سرزمین فاو را می‌بوسم و این بوسه بر عظمت و شکوه اخیر امت عرب است. خون شهیدان ما این‌جا را مقدس کرده است، این سرزمین شهادت را می‌بوسم… درود بر آن‌ها به یاد عظمتشان، هم‌اکنون می‌توانم آن‌هایی را که فریاد برمی‌آورند «الله‌اکبر» تصور کنم. به‌پیش، عقب‌نشینی نکنید، به پیش بروید. در پناه گام‌های مبارکتان و بعد از سایه‌ی خداوند، تحت پوشش هواپیمایی هستید که همچون شاهین‌ها، از سلحشوران دلیر این آسمان هستند. برادران در حالی که این پیروزی را خداوند در فاو به ما عطا کرد، خدا را شاکریم و در حالی که نقش شهدای پرهیزکار را با همه‌ی عظمت و شکوه آنان که برای آزادی فاو به اعراب و عراقی‌ها تقدیم شد گرامی می‌داریم.»

این پیام را با این عبارت‌ها به پایان برد: «الله‌اکبر، حق بر باطل پیروز خواهد شد. الله‌اکبر، عزت برای اعراب، الله‌اکبر، عظمت برای عراق. الله‌اکبر، نادانان نابود خواهند شد.»

او در سال‌های طولانی جنگ، مردمش را با جملات زیبا توجیه می‌کرد و می‌گفت جنگ موجب «شکوفا‌شدن شعر، علم، فن‌آوری و اقتصاد عراق» شده و معتقد بود: «عراق از نتایج ثانوی جنگ بهره‌برداری کرده و آن را به یک انرژی متراکم مبدل ساخته است و اگر جنگ نبود، چنین جهشی حاصل نمی‌شد، جهشی که اثرات مثبت آن تا صدها سال برای عراق باقی خواهد ماند.» و این‌که جنگ باعث «شکوفا‌شدن شخصیت جدید انسان عراقی» و «الگو‌شدن عراق برای آینده تمامی اعراب» شده است.

درباره‌ی خودش می‌گفت فرمانده شده تا فدای ملتش شود؛ «برای من حکومت‌کردن یعنی خود را فدا کردن و در برابر ملت احساس مسئولیت داشتن. در پست فرماندهی‌بودن من، بدان معنی نیست که از امتیازهای قدرت بهره‌مند شده‌ام، بلکه من تمام زندگی‌ام را فدای ملت کرده‌ام و بزرگ‌ترین خوشبختی من هنگامی است که احساس می‌کنم این ملت به من اعتماد دارد.»
او با این سخنان زیبا در عمل چه چیزی جز ویرانی برای مردمش به ارمغان آورده بود؟

دیکتاتور عراق ویژگی‌های پیچیده‌ای داشت. ژنرال حمدانی، آخرین فرمانده گارد ریاست‌جمهوری عراق، در توصیف او می‌گوید: «او شخصیتی داشت که در یک لحظه می‌توانست بدون هیچ نگرانی نزدیک‌ترین افراد یا اعضای خانواده‌ی خود را به قتل برساند و در لحظه‌ای دیگر کاملا احساساتی می‌شد و برای جراحت یک گربه اشک می‌ریخت… در یک لحظه می‌شد او را یک فرد باهوش که عمیقا مانند یک فیلسوف فکر می‌کند، یک رهبر عالی و تصمیم‌گیر بدانید و در لحظه‌ای دیگر او را مانند یک دهقان ساده‌دل تصور کنید. او می‌توانست از یک فرد متمدن به شخصیت وحشی که در اعماق وجود خود آن‌ها را حاضر می‌دید، تبدیل شود. این تغییر روحیه و شخصیت سبب می‌شد که افراد نزدیک نتوانند او را تحمل کنند. هرچه سن او بالاتر می‌رفت خشونت و ناشکیبایی او کمتر و انزوای او بیشتر می‌شد.»

روایت حمدانی از شخصیت دیکتاتور عراق در آخرین دوره‌ی زندگی صدام که در انزوا گذشت هم جالب است: «او بیشتر وقت خود را در انزوا صرف نوشتن شعر، داستان و رمان می‌کرد. او دو داستان بلند نوشت که در آن بخش‌هایی از زندگی خود را شرح داده بود.» درباره‌ی جلسات او با شاعران و هنرمندان نیز سخن می‌گوید و این‌که: «او در اواخر دوره‌ی حکومت خود واقع‌بینی خود را از دست داده بود و در دنیای فانتزی خود زندگی می‌کرد که مدعی بود خداوند با اوست و شکست‌ناپذیر است… از دست رفتن کشور، ملت، ارتش و حزب بعث و شکست خودش نتیجه‌ی شخصیت خود اوست. مطالبات او بسیار غیرواقعی و اهدافش سرسختانه بود و سپس تلاش می‌کرد که به موضوعات جنبه‌ی معنوی بدهد.»

معمولا مردم بخش‌هایی تبلیغاتی از زندگی حاکمان را می‌بینند و از بسیاری از بخش‌ها بی‌اطلاع هستند. پس دانستن و دیدن بخش‌های آشکار، معیار مناسبی برای ارز‌یابی حاکمان نیست و باید دید آن‌ها چه نوعی از زندگی برای مردم خویش فراهم کرده‌اند و ثمره‌ی حکومتشان چه بوده است؟

منبع: کانال تلگرامی اتاق آینده/ شیرعلی‌نیا
(این مطلب در کتاب «نکته‌های تاریخی»، صفحهٔ ۱۸، نیز درج شده است. منابع نقل قول‌های متن را می‌توانید در این کتاب ببینید.)