در باب حقیقت جوع و اهمیت آن (سخنانی از غزالی و عطّار نیشابوری)
غزالی می‌نویسد: «رسول گفت جهاد کنید با نفس به گرسنگی و تشنگی و ثواب آن چون ثواب جهاد است با کفار[1] و گفت: هر که شکم پر کرد او را به ملکوت آسمان راه ندهند و گفت فاضل‌ترین شما به نزد حق تعالی آن است که تفکر و گرسنگی او درازتر باشد و دشمن‌ترین شما به نزد حق تعالی آن است که طعام بسیار خورد و آب بسیار خورد و بسیار بخسبد و گفت: کوفتن درِ بهشت را با گرسنگی ملتزم باشید.»
غزالی ده فایده برای گرسنگی ذکر میکند:
«1. گرسنگی دل را صافی و روشن گرداند و سیری کوردلی و کند فهمی دهد.
۲. دل رقیق شود چنان که لذت ذکر و مناجات بیابد، و از سیری قساوت و سختی خیزد و ذکری بر زبان که به دل راه نیابد.
۳. مانعِ بَطَر و سرمستی و غفلت است که دروازه‌ی دوزخند، حالی که شکستگی و عاجزی و بیچارگی درگاه بهشت هستند.
۴. چون آدمی سیر بوَد گرسنگان را فراموش کند و بر خلق خدا شفقت نبرَد و عذاب آخرت فراموش کند و چون گرسنه بوَد از گرسنگی اهل دوزخ یاد آرد.
۵. سَرِ همه‌ی فایدت‌ها و سعادت‌هاست که کسی نفس خویش را زیردست خویش کند، و شقاوت آن است که زیر دست نفس باشد.
۶. هرکه سیر خورد به فضول گفتن (پرگویی و بیهوده‌گویی) و غیبت کردن مشغول شود. هر که سیر بخورد خواب بر وی غلبه کند و نان بسیار خوردن باعث آب بسیار خوردن شود و آنگاه بسیار خوابیدن و بسیار حسرت قیامت خوردن.
۷. چون آدمی بسیار خورد، خوردن و پختن و خفتن و خریدن و ساختن و انتظارِ اسباب آن کردن، همه روزگار ببرد.
۸. هرکه اندک خورد تندرست باشد و اندر خبر است که روزه دارید تا تندرست شوید.
۹. هر که اندک خورد خرج وی اندک بود و به مال بسیار حاجتمند نشود و همه آفات و معصیت‌ها و دل‌مشغولی‌ها از حاجت به مال خیزد.
10. چون آدمی بر شکم خویش قادر باشد بر صدقه دادن و ایثار کردن و کرم ورزیدن قادر شود.»
و باز غزالی در شرح حدیث پیامبر اکرم(ص) که: «خداوند فرموده است: روزه برای من است و خودم پاداش آن را می‌دهم» می‌گوید:
«نخست این که به خلاف بسیاری از عبادات که در معرض دید مردم انجام می‌شوند، روزه عبادتی است که جز خدا آن را نمی‌داند و کاری است باطنی که همان صبر است.
دیگر این که روزه سرکوبی دشمن خداست. چون ابزار شیطان، شهوت‌ها هستند و شهوات با خوردن و نوشیدن نیرو می‌یابند، از این رو پیامبر(ص) فرموده است: «شیطان همچون خون در وجود آدمی جاری می‌شود، پس گذرگاه‌های او را با گرسنگی تنگ کنید…»
و سرکوبی دشمن خدا، یاری کردن خداست و یاری رساندن خدا به بنده‌اش در پی یاری رساندن بنده به خداست: إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ (محمد، ۷)، وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ (عنکبوت، ۶۹ و ۷۰)، و إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ (رعد، ۱۱). این «تغییر» با شکستن شهوات انجام‌پذیر است، چون شهوات چراگاه‌های شیاطین هستند و پیامبر اکرم(ص) فرمودند: اگر نبود این که شیاطین پیرامون دل‌های آدمی‌زادگان می‌چرخند، آدمیان به ملکوت آسمان می‌نگریستند. (برگرفته از کتاب «ماه خدا»، صص 107-105)
*************
عطار در «مصیبتنامه» در وصف جوع، سخنی شگفت دارد:
جوع چیست؟ اصلِ دو عالم خوردن است[2] هم ز جوع آخر به زاری مردن است
و در جایی دیگر از همان کتاب فرموده:
فقر همچون کعبه چار ارکان نمود پنجمش جز ذات حق نتوان نمود
در زمان مصطفی این هر چهار بر صحابه بود دایم آشکار
«جوع» و «جانبازی» و «ذلّ» و «غربت» است چون گذشت این چار، پنجم «قربت» است
جمله را بی‌جوع آرامی نبود هیچ کس در نان و در نامی نبود
همو در «تذکرة الاولیاء» از مشایخ صوفیه چنین روایت میکند:
ابوسلیمان گفت: جوعْ نفس را ذلیل کند و دل را رقیق، و علم سماوی بر تو ریزد.
بایزید گفت: گرسنگی ابری است که جز باران حکمت نباراند.
ابوسلیمان دارانی گفت: هر که سیر خورد شش چیز بر وی درآید: عبادت را حلاوت نیابد، حفظ وی در یاد ـ داشت حکمت کم شود، از شفقت بر خلق محروم ماند که پندارد همه‌ی جهان سیرند؛ عبادت بر وی گران شود، و شهوات بر وی زیادت گردند و همه‌ی مومنان گِرد مساجد گَردند و او گِرد مزبله.
سهل بن عبدالله تستری گفت: درست نبوَد عبادت هیچ‌کسی را و خالص نبوَد عملی که میکند تا مرد گرسنه نبوَد. و از او پرسیدند به چه چیز [خداوند] اثر لطف خویش به بنده آرد؟ گفت: چون در گرسنگی و بیماری و بلا صبر کند.
یحیی معاذ گفت: در تنِ فرزند آدم هزار عضو است از شرّ، و آن همه در دست شیطان است. چون مرید گرسنه بوَد نفس را ریاضت دهد و آن جمله اعضا خشک شوند و به آتش گرسنگی جمله سوخته گردند.
[1] همچنان که در روایتی دیگر از رسول اکرم (ص) آمده است که: «کسی که در میان غافلان، به یاد خدا باشد، مانند کسی است که در میان فراریان [در جنگ] میجنگد.» [میزانالحکمة، حدیث ۶۵۸۴ (مدخل ذکر)]
[2] درگذشتن از کونین (یا اصل آن‌ها)
